Życie z potrzebą przewidywania konsekwencji każdego ruchu i chronienia własnej osoby przed najmniejszymi przejawami krytyki i niepowodzenia jest okupione ogromnym wysiłkiem i wręcz wyczerpującym lękiem.
Ludzie z osobowością unikającą (inaczej osobowość lękliwa) doświadczają znacznych trudności w zakresie relacji społecznych. Odczuwają silną niechęć do nawiązywania kontaktów z innymi. Patrząc z zewnątrz można by ich opisać jako introwertyków, a niektórych wręcz jako społecznie zahamowanych. Osoby unikające mają dużą trudność, aby doprowadzić projekt do końca, podjąć nową aktywność lub znaleźć pracę po studiach, ponieważ wszystkie te sytuacje wiążą się z byciem ocenionym, poddanym swego rodzaju krytyce.
Co wpływa na uformowanie się osobowości unikającej?
Źródeł tej niechęci można poszukiwać we wczesnodziecięcych i nastoletnich doświadczeniach w relacjach z innymi, które były źródłem wstydu, lęku, a czasem i upokorzenia czy bólu. Nie bez znaczenia pozostają także wrodzone uwarunkowania temperamentalne (m.in. stopień w jakim mamy tendencję do reagowania wycofaniem bądź aktywnością w obliczu potencjalnego zagrożenia lub stresora). W konsekwencji interakcji specyficznej konstrukcji biologicznej i wczesnych życiowych doświadczeń człowiek dorosły może identyfikować w sobie niskie poczucie własnej wartości, duże skupienie na ocenie innych i związaną z tym obawę, że nie zostanie zaakceptowany.
Gdy nasilenie tych tendencji osiąga taki poziom, że trudno jest przez większość czasu spokojnie funkcjonować, należy rozważyć czy nie cierpimy na zaburzenie osobowości o typie osobowości unikającej (lękliwej). Trafna diagnoza i psychoterapia mogą pomóc wprowadzić zmiany w naszym funkcjonowaniu i odnaleźć większą satysfakcję nie tylko z relacji z innymi ludźmi, ale także z życia w ogóle.
Osoby z osobowością unikającą często z powodu nadwrażliwości i obawy przed krytyką lub odrzuceniem znacznie ograniczają grono znajomych, choć odczuwają wewnętrzną potrzebę kontaktu i bliskości z innymi. Trudno im czuć się swobodnie wśród innych osób, ponieważ nieustannie myślą o tym czy są odpowiednio ubrani, czy nie mówią aby niczego niepoważnego, czy ten śmiech za ich plecami to nie czasem naśmiewanie się z tego jak się zachowują itp. Tego rodzaju obawy sprawiają, że osoba wycofuje się ze świata relacji społecznych. W kontaktach z innymi osoby lękliwe (unikające) mogą sprawiać wrażenie „cichych”, wręcz „niewidocznych”. W odróżnieniu do osobowości schizoidalnej, ludzie o osobowości unikającej nie dążą do samotności, ponieważ ją lubią. Izolują się, ponieważ relacje z innymi są dla nich źródłem negatywnych emocji.
Zgodnie z klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia, aby osobowość mogła być zakwalifikowana jako unikająca, konieczne jest spełnienie ogólnych kryteriów zaburzeń osobowości i dodatkowo co najmniej czterech z następujących:
- stałe napięcie i niepokój,
- poczucie nieatrakcyjności indywidualnej,
- koncentracja na krytyce,
- niechęć do wchodzenia w związki,
- ograniczony styl życia – zapewnianie sobie fizycznego bezpieczeństwa,
- unikanie kontaktów społecznych z obawy przed krytyką, brakiem akceptacji, odrzuceniem.
Zaburzenie osobowości unikającej bierze swoją nazwę od mechanizmu, jakim osoby unikające posługują się w celu obniżenia przeżywanego napięcia. Aby uchronić się przed negatywnymi emocjami, osoby takie unikają wszelkich sytuacji, które mogłyby wywołać w nich poczucie niekompetencji, zawstydzenia, bycia odrzuconym, niezaakceptowanym. Charakterystyczna jest też przejawiająca się w tym typie osobowości silna potrzeba bycia zapewnionym, że to, co nas czeka będzie dobre, jest przewidywalne, a co za tym idzie nie wydarzy się nic zaskakującego, na co nie można by się przygotować.
Jak nie trudno się zauważyć, życie z potrzebą przewidywania konsekwencji każdego ruchu i chronienia własnej osoby (samooceny) przed najmniejszymi przejawami krytyki i niepowodzenia jest okupione ogromnym wysiłkiem i wręcz wyczerpującym lękiem. Osoby unikające przed nawiązaniem bliższego kontaktu często „sprawdzają” i obserwują drugą osobę, ostrożnie testując jak bardzo są przez nią akceptowane. Życie w tak dużym stresie może skutecznie odebrać jakąkolwiek satysfakcję z relacji z innymi, pracy czy nauki.
Osobowość unikająca a nieśmiałość
Zaburzenie osobowości o typie osobowości unikającej może na pozór przypominać nieśmiałość i niespecjaliście trudno może być wskazać, gdzie mamy do czynienia z jednym, a gdzie z drugim, choć niewątpliwie nie są to zagadnienia tożsame.
O nieśmiałości mówimy zazwyczaj, gdy czeka nas wystąpienie publiczne, chcemy umówić się z kimś na randkę, ale brakuje nam trochę odwagi, trudno nam mówić o naszych uczuciach, prosić o pomoc, zachować się asertywnie. Przeważnie są to konkretne typy sytuacji, które sprawiają nam trudność w określonych momentach naszego życia, podczas gdy na co dzień nieśmiałość nie dezorganizuje naszego funkcjonowania. Co więcej, osobie, która jest nieśmiała, kontakt z innymi będzie wprawdzie sprawiał trudności, ale im kontakt będzie trwał dłużej, tym będą one mniejsze.
Osoba o osobowości unikającej jest „nieśmiała” bardzo często, a przeżywanie lęku w sytuacjach społecznych sprawia, że traci ona często szansę na nawiązanie relacji z innymi, choć jej pragnie. W przypadku zaburzenia osobowości osoba nie radzi sobie z przeżywanym lękiem, który zakłóca codzienne funkcjonowanie. Podczas gdy z samą nieśmiałością można radzić sobie na różne sposoby, osoby z zaburzeniem osobowości unikającej bardzo często zachowują się w podobny sposób – unikają sytuacji dla siebie trudnych, nie podejmują prób radzenia sobie. Nieśmiałość w większym stopniu będzie dotyczyła konkretnej sytuacji, natomiast cechy osobowości unikającej tworzą pewien wzorzec myślenia, odczuwania i zachowania, nie są to pojedyncze zachowania. Osoba o osobowości unikającej przejawia te cechy zarówno w sposobie, w jaki postrzega rzeczywistość, jak i w myśleniu i emocjach w stosunku do siebie i innych ludzi, także poza sytuacją kontaktu z innymi.
Psychoterapia – leczenie lęku przed relacjami z innymi w relacji…
Choć wzorzec zachowania i odczuwania jaki obserwujemy w przypadku osobowości unikającej silnie ogranicza życie społeczne jednostki i jest niewątpliwie trudny do zmiany, to w procesie psychoterapii taka zmiana jest możliwa. Dzięki regularnej pracy psychoterapeutycznej możliwe jest bowiem przepracowanie, zarówno poznawcze (myśli), jak i emocjonalne, problemów, które leżą u źródeł tego rodzaju funkcjonowania. W szczerym dialogu i otwartej relacji z terapeutą, osoba unikająca może skonfrontować się m.in. z przeżywanym silnym lękiem przed odrzuceniem, negatywnymi myślami o byciu niepełnowartościową osobą. Może również przećwiczyć inne sposoby radzenia sobie z napięciem aniżeli wycofywanie się z kontaktu w sytuacji stresowej.
W przypadku młodzieży leczenie tego typu osobowości może polegać także na różnych oddziaływaniach terapeutycznych podejmowanych w grupie, takich jak socjoterapia. Pomocny może okazać się także trening umiejętności społecznych. Jeśli zauważamy objawy osobowości unikającej u dzieci lub młodzieży, warto udać się na konsultację do specjalisty, aby zdiagnozować obserwowane trudności i zastosować jak najwcześniej właściwą formę terapii. Nawet jeśli nasilenie unikających postaw nie wskazuje na zaburzenie osobowości, to wspieranie nastolatków w wypracowaniu bardziej konstruktywnych sposobów radzenia sobie będzie sprzyjało większej satysfakcji z relacji społecznych w życiu dorosłym. Z drugiej strony pozostawienie tego typu trudności bez specjalistycznej pomocy może przełożyć się na dużo poważniejsze mechanizmy unikania w życiu dorosłym, które będą o wiele trudniejsze do zmiany.
O prowadzonej w PROPSYCHE terapii przeczytasz tutaj.
